Στην πόλη του Τυρνάβου την Καθαρά Δευτέρα πραγματοποιείται το έθιμο του «Mπουρανί».
Από τις αναφορές του εθίμου προκύπτει ότι παλαιότερα την Καθαρά Δευτέρα άναβαν φωτιά σε κάθε πλατεία και έφτιαχναν για φαγητό μια αλάδωτη σούπα από σπανάκι ή άλλα χόρτα (μολόχες, τσουκνίδες) με λίγο ρύζι και ξύδι, για να νοστιμίζει.
Το έβραζαν σε τσουκάλι και το προσέφεραν στους περαστικούς, ενώ συγχρόνως τους έβαφαν στο πρόσωπο με μπογιές τραγουδώντας άσεμνα τραγούδια.
Γύρω από τη φωτιά άντρες χόρευαν, αλληλοπειράζονταν, έλεγαν βωμολοχίες, προβαίνανε σε πρόστυχα καμώματα και σε αδιάκριτες χειρονομίες προς τους περαστικούς.
Όταν μαγειρεύονταν το φαγητό, το έπαιρναν και πήγαιναν έξω από τον Τύρναβο, στην περιοχή του ποταμού “Ξηριά” και εκεί εξακολουθούσαν τα τραγούδια, τα πειράγματα, το φαγητό και το κρασί.
Πριν ξεκινήσουμε, θα δούμε τη συμβολική διάσταση που παίρνει το συγκεκριμένο φαγητό. Λέγοντας «Μπουρανί» οι ίδιοι οι Τυρναβίτες εννοούν, εκτός από τη νηστίσιμη χορτόσουπα, και: α) το όλο έθιμο γενικά και β) τα φασόλια μαζί με τις λαγάνες, τα τουρσί και τα κρασιά που προσφέρονται στον κόσμο.
Στις λαογραφικές ερμηνείες και εικόνες που επικρατούν γύρω απ’ τις διατροφικές πρακτικές των αποκριάτικων εθίμων, επικρατούν δύο βασικές αναλυτικές κατηγορίες, που επιλέγονται για την προσέγγιση του θέματος: α) εκείνη των διονυσιακών επιβιωμάτων και β) η μαγικοθρησκευτική.
Στην πρώτη περίπτωση, όπως σημειώνει ο Α. Ζούκας, δεν θα ήταν υπερβολή αν υποθέταμε πως στον Τύρναβο τα “κούλουμα” ονομάστηκαν «Μπουρανί», όταν, από τη εποχή των Παλαιολόγων, τα συμπόσια (βακχική εορτή την οποία ονόμασαν επί το λατινικότερον “κούλουμα”), συγχωνεύτηκαν στη λήξη της Αποκριάς.
Ο Βελλούδιος, γίνεται πιο περιγραφικός στην ανάλυσή του σχετικά με τα διατροφικά συστατικά του μπουρανί: «[…] οι εν λόγω χωρικοί στρώνουν κάτω τα φαγητά δια τα κούλουμα, απαγγέλλεται η προσευχή προτού αρχίσουν να τρώγουν, το δε κύριον φαγητό αποτελείται από πολλούς και ποικίλους σπόρους και χόρτα βρασμένα μαζί, ως ένα είδος παχυλής σούπας (ποτπουρί) κατά το σύστημα του αρχαίου ελληνικού πολυσπόριου ‘κυκεώνος’ που εσερβίρετο εις τους μυουμένους εις τα Ελευσίνια.
Μυστήρια εν Αττική, εις την τιμήν της θεάς Δήμητρος, συμβολιζούσης την γονιμότητα».
Η δεύτερη περίπτωση περιλαμβάνει μια μίξη στοιχείων, χριστιανικού, παγανιστικού και μαγικού περιεχομένου. «Οι μπουρανήδες του Τυρνάβου […] γιορτάζουν τον ερχομό της άνοιξης και την αναγέννηση της φύσης στο ύπαιθρο, με μπουρανί (είδος χορτόσουπας) και φαλλολατρείας. […]
Οι περισσότερες τελετουργίες (συμπεριλαμβανομένου ασφαλώς του φαγητού) γίνονται στο ύπαιθρο, πάνω στο νωπό χώμα. Αναδεικνύεται έτσι ο πολύσημος συμβολισμός της ίδιας της γης», σημειώνει η Ε. Καρυώτου.
Είναι γεγονός όμως πως οι αντίστοιχες αρχαιοελληνικές τελετουργίες, άμεσα σχετιζόμενες με την παλιότερη λατρεία του Διόνυσου, και οι αντίστοιχες ρωμαϊκές φθάνουν στο Βυζάντιο, όπου τίθενται υπό την αυστηρή κριτική της Χριστιανικής Εκκλησίας. Οικουμενικές Σύνοδοι εξέδωσαν κανόνες με τους οποίους περιόριζαν την παντοδυναμία αυτών των παραδοσιακών τελετουργιών και τις απέκλειαν από τους ναούς, στα προαύλια αυτών, στο ύπαιθρο ή σε απομακρυσμένα ξωκλήσια.
Δεν είναι δυνατόν τελικά, έπειτα από τόσες περιπέτειες, ν’ αντιστοιχηθούν ένα προς ένα όλα τα στοιχεία αυτής της λαϊκής τελετουργίας με τα στοιχεία της διονυσιακής λατρείας, έτσι όπως μας την γνώρισαν οι ερευνητές.
«Όμως κάθε συσχετισμός με τη λατρεία του Αρχαίου Θεού γίνεται με την προϋπόθεση πως η αναφορά ανάγεται στο «σύθαμπο» της ιστορίας και η μοναδική βεβαιότητα, οι σημερινοί Μπουρανήδες -σαν άλλος σύγχρονος θίασος ή εταιρία- ζουν, δημιουργούν και διακονούν μια λατρεία της οποίας είναι βέβαιο πως δεν γνωρίζουν την προέλευση».
Αλλά και όσον αφορά στην καταγωγή του εθίμου οι απόψεις διίστανται. Σύμφωνα με μια άποψη, το έθιμο του «Μπουρανί» έχει τις ρίζες του στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν μια παρέα Ελλήνων συμφώνησε μια φορά το χρόνο να μαζεύεται στην περιοχή του Προφήτη Ηλία και να γλεντά καταστρώνοντας συγχρόνως σχέδια ενάντια στους Οθωμανούς.
Για την προέλευση του «Μπουρανί» όμως υπάρχουν και άλλες δύο εκδοχές. Η πρώτη αναφέρει ότι οι ρίζες του βρίσκονται στις εορτές των αρχαίων Ελλήνων: στα Διονύσια, στα Θεσμοφόρια, στα Αφροδίσια, στα Θαργήλια και κυρίως στις Αλωαί, που ήταν γεωργική λατρευτική εορτή.
Η δεύτερη θεωρεί ότι προέρχεται από Αρβανίτες που εγκαταστάθηκαν στον Τύρναβο γύρω στο 1770, λίγο πριν τα Ορλωφικά. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, την εποχή εκείνη έπεσε στον Τύρναβο επιδημία χολέρας και οι περισσότεροι κάτοικοι βρήκαν το θάνατο. Η πόλη ερημώθηκε και ο σουλτάνος της περιοχής έφερε πληθυσμό Αρβανιτών, για να κτίσει την καινούργια πόλη, δίπλα στην παλιά (η περιοχή αυτή ονομάζεται «Κόκκαλα», επειδή στην περιοχή θάφτηκαν όσοι βρήκαν τον θάνατο από τη χολέρα).
Εκεί έκλεισε και η μεγάλη παράδοση των υφαντουργείων και των βαφείων, αφήνοντας μια πόλη έρημη από ανθρώπους. Η ανάκαμψη άρχισε αργά υποβοηθούμενη από την προσέλευση των τσελιγκάτων της Κεντρικής και Νότιας Πίνδου λόγω του πολύ καλού κλίματος της περιοχής.
Έτσι, ο Τύρναβος στις αρχές του 19ου αιώνα παρουσίαζε μια πολυπολιτισμική εικόνα, την οποία συνέθεταν ήθη, έθιμα και ενδυμασίες των αυτοχθόνων, των Βλάχων και των Αρβανιτόβλαχων, των Χασιωτών, των Αγραφιωτών και άλλων.
Εντός ενός τέτοιου περιβάλλοντος, το «Μπουρανί», ως θιασικό δρώμενο, αναπτύχθηκε και λειτούργησε ως μαγική τελετουργία για την ευγονία και την ευκαρπία της γης, με κεντρικό σύμβολο το φαλλό και με δρώμενα σχετιζόμενα στενά με τη φαλλική λατρεία και τη μίμηση της γονιμοποίησης.
Με το όνομα «Ορλωφικά» έμεινε γνωστή η ελληνική εξέγερση που ξέσπασε με την υποκίνηση της Ρωσίας το 1770, η οποία έστειλε στην Ελλάδα τους αδελφούς Ορλώφ για να αναλάβουν την ηγεσία. Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτική Εταιρεία «ΑΚΑΔΗΜΟΣ», τόμος 25ος , Αθήνα 1981.
Αχχιλέας Τζαρτζάνος, «Ιστορική και Λαογραφική εταιρεία των Θεσσαλών», περ. Θεσσαλικά Χρονικά,
Πτυχιακή εργασία Κακαγιάννη Β.
