HomeΙΣΤΟΡΙΑ

Θεσσαλικός Διαφωτισμός (Γιώργου Βαλέτα) 1ο μέρος

Θεσσαλικός Διαφωτισμός (Γιώργου Βαλέτα) 1ο μέρος

Η συμβολή τής Θεσσαλίας στον νεοελληνικό διαφωτισμό είναι ανυπολόγιστης σημασίας. Αποτελεί κορμό του νεοελληνικού διαφωτισμού η Θεσσαλική Περιοχή.

Τι είναι ο νεοελληνικός διαφωτισμός

Είναι το πνευματικό, εκπαιδευτικό, επιστημονικό εκείνο κίνημα των προεπαναστικών χρόνων, πού ως παρακλάδι του ευρωπαϊκού διαφωτισμού , έβγαλε τη σκλαβωμένη Ελλάδα από το σκοτάδι της αμάθειας, και την οδήγησε στην πνευματική  αναγέννηση και δημιούργησε τις προϋποθέσεις τής εθνικής απελευθέρωσης.
Τα ιστορικά του όρια είναι περιορισμένα, αλλά η προσφορά του, πολυεπίπεδη , τεράστια, με  ανυπολόγιστη σημασία.
Η αρχή του συμπίπτει  με την αρχή του ευρωπαϊκού διαφωτισμού,  (γύρω στα 1700). Το τέλος του συμπίπτει με την  Ελληνική Επανάσταση. Ο νεοελληνικός διαφωτισμός  έχει όμως τις εθνικές του ιδιομορφίες, ,τόσο στο ξεκίνημά του, όσο και στην διαδρομή του. Σε μια ζοφερή περίοδο της Ελλάδας ,την Τουρκοκρατία, αρχίζει να σχηματοποιείται το κίνημα σε ορισμένα εμποροβιομηχανικά κέντρα όπως: (Γιάννενα, Κοζάνη, Πόλη κ.λ.π.) μέ τις πρώτες νεωτεριστικές  τύπου Σχολές, πού άρχισαν να ιδρύονται   με την ενίσχυση Ελλήνων τού εξωτερικού  με έντονη τη παρουσία  εμβληματικών μορφών μεγάλων διαφωτιστών,
όπως Ευγένιος Βούλγαρης, Νικηφόρος Θεοτόκης, πατριάρχης Σαμουήλ Χαντζερής, Σουγδουρής, Μεθόδιος Ανθρακίτης, Βικέντιος Δαμωδός κλπ. Αυτοί είναι πρωτεργάτες τού ελληνικού διαφωτισμού.
Το έργο τους βρίσκει πολλές αντιδράσεις, που τις πνίγει εν τη γένεση τους το ακράτητο ρεύμα του διαφωτισμού, πού αναπτύσσει ο παροικιακός ελληνισμός στα μεγάλα κέντρα της διασποράς.
Αυτό το ρεύμα ενισχύεται μe πάθος πατριωτικό καi μορφωτικό απ’ τούς έμπορο πραγματευτάδες και τους Φαναριώτες, πού δημιουργούν διαφωτιστικά κέντρα στo εξωτερικό ιδίως στο Βουκουρέστι καi στo Γιάσι, τις δύo μεγάλες πρωτεύουσες των Παριστρίων Ηγεμονιών, πού διοικούμενες από Φαναριώτες, έχουν ουσιαστικά ελληνικό χαρακτήρα.
Τα κέντρα, αυτά δημιουργήθηκαν στο Πήλιο και αναπτύχθηκαν σταδιακά  σε ολόκληρη   τη Θεσσαλία.

ΣΤΑΘΜΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ (1700-1821)

Δυό είναι οι μεγάλοι περίοδοι του  Θεσσαλικού διαφωτισμού.

Στήν Προρηγική: Είναι η περίοδος  πριν από την εμφάνιση τού Ρήγα (1774) και στή εταρηγική (1774-1821).
Η εμφάνιση του Ρήγα, δεν αποτελεί το μοναδικό  ορόσημο ανάμεσα στις δύο μεγάλες περιόδους του θεσσαλικού διαφωτισμού. Υπάρχουν και ιστορικοί λόγοι, που μας οδηγούν στο παραπάνω διαχωρισμό .  Οι λόγοι αυτοί είναι οι καταστροφικές επιπτώσεις, που ήταν αποτέλεσμα  των Ορλωφικών και ανάγκασαν, πολλά σχολεία, που βρισκόταν σε στάδιο ανάπτυξης να κλείσουν, για να ξανανοίξουν πολύ αργότερα σε νέες βάσεις.diafotistes papades 300

Η πρώτη περίοδος του θεσσαλικού διαφωτισμού είναι εγκλωβισμένη  με τη στενή έννοια του όρου,στην περιοχή της Θεσσαλίας .Σταδιακά τα εκπαιδευτικά κέντρα της Ηπείρου και των Αγράφων εξαπλώνονται σε όλο το θεσσαλικό κάμπο με αποκορύφωση στη Ανατολική Θεσσαλία με επίκεντρο το Πήλιο και να γίνει φάρος  του νεοελληνικού διαφωτισμού σε πανελλήνια κλίμακα.
Στη μεταβατική αυτή περίοδο παρουσιάζονται ονόματα και μορφές δασκάλων, σχολεία, μοναστήρια, που βρίσκονται αντιμέτωποι  με το  καθεστώς της δουλείας και της φεουδαρχίας . Στην περίοδο το προβάδισμα το έχει ή ορεινή Θεσσαλία, η περιοχή των Αγράφων με την περίφημη Σχολή τους, πού στάθηκε πρόδρομος  της θεσσαλικής αναγέννησης, προμηθεύοντας δασκάλους και παπάδες σε όλη τη Θεσσαλία. Η περίοδος  αυτή, ειδικά για τη Θεσσαλία,έχει ένα ηρωικό χαρακτήρα, γιατί παλεύει με τα σκοτάδια τού μεσαίωνα, με τους φραγμούς της τουρκοκρατίας, αλλά και με την αντίδραση και αδιαφορία της ντόπιας φεουδαρχίας. Το Πήλιο από το 1668  πήρε το προνόμιο από τονΣουλτάνο «να είναι τα χωριά του αυτοδιοίκητα και να μην μπορεί τουρκική εξουσία να τα πειράξει»γι αυτό  έγινε καταφύγιο και εθνικό κέντρο των Θεσσαλών και  πολλών προσφύγων από άλλα μέρη όπως Ρούμελη και Μοριά.
Τό Πήλιο είχε φτάσει στη μεγαλύτερη  του άνάπτυξη, ξαπλώνοντας τον κύκλο της έπιρροής του σε όλη τη Μαγνησία κι από εκεί  σε όλη τη Θεσσαλία και τα γειτονικά νησιά των Βορείων Σποράδων, ιδίως τη Σκιάθο και τη Σκόπελο,με προεκτάσεις προς τη Μακεδονία (Όλυμπο) και την Ήπειρο (Πίνδο). Τα  24 χωριά που φωλιασμένα στις δασώδεις πλαγιές του Πηλίου .   διαιρούνται σε  βακούφια και σε χάσια . Τα βακούφια είναι 14 χωρίς τους μαχαλάδες τους, και έχουν μια διοίκηση ξεχωριστή με επίκεντρο τη Μακρυνίτσα, το μεγαλύτερο. Πριν την Μακρυνίτσα τα πρωτεία είχε   ένα άλλο χωριό  η Αργαλαστή. Οι Βακουφιώται θα μπορούσαν να διεκδικησουν περισσότερο ευνοϊκή μεταχείριση εάν υπήρχε συλλογικό πνεύμα ομόνοιας και οι προεστοί που τους διοικούσαν  ,παρά των προνομίων που τους είχαν δοθεί ,αντιμετώπιζαν μεγάλες αντιξοότητες και το έβαζαν το εγώ πάνω από το εμείς.
Οι παραπάνω λόγοι αποτέλεσαν τροχοπέδη για την ανάπτυξη μεγάλων Σχολών διαφωτισμού όπως στις Κυδωνιές,  Σμύρνη,  Γιάννενα  Βουκουρέστι, Πάτμος και Δημητσάνα.
Η εμφάνιση της άρχουσας ελληνικής αριστοκρατίας, εμποδίσανε την ανάπτυξη τού διαφωτισμού και της ελληνικής παιδείας γενικότερα.
Το ίδιο διαπιστώνει και Άγγλος περιηγητής Λήκ, που επισκέφθηκε την Θεσσαλία στα 1809, δηλαδή σε εποχή που  σε όλα τα κέντρα της Ελλάδος είχαν ιδρυθεί σχολεία. Αναφέρεται στα σχολεία Δράκιας, Μηλεών, Ζαγοράς, Πορταριάς, Μακρινίτσας και σημειώνει ότι όσοι αποφοιτούν από τα σχολεία αυτά κατώτερου κύκλου φεύγουν για εκτενέστερες σπουδές στην Πόλη. Ο λόγος της απόφασης αυτής, η αδιαφορία  των προυχόντων, να αναδεικνύουν  καλούς διδασκάλους, ώστε με το έργο τους να αναδείξουν τον προνομιούχο τόπο τους.

Η στάση των  προεστών της Μαγνησίας, τόσο στα Βακούφια, όσο και στα Χάσια, αποτέλεσε  φραγμό στην τοπική ανάπτυξη τής Θεσσαλίας. Οι αντιθέσεις πού προκαλούσε ο δεσποτισμός των αρχόντων ανάμεσα στις άλλες τάξεις, ιδίως την αστική, δημιουργούσαν εμφύλιο διχασμό, πού πολλές φορές ξεσπούσε και σε εμφύλιο πόλεμο.
Μέσα σε αυτό το τοξικό κλίμα  που ανδρώθηκε από την αμετροέπεια  τής ντόπιας φεουδαρχίας και της τουρκοκρατίας,γεννήθηκε  το φιλελεύθερο, επαναστατικό πνεύμα τού Ρήγα και των άλλων Θεσσαλών διαφωτιστών.
Όσα θρυλούνται γιά τά φοβερά περιστατικά, που αντιμετώπισε στα νεανικά του χρόνια ο Ρήγας από τούς Τούρκους, δεν απέχουν από την πραγματικότητα, γιατί  γενεσιουργός αιτία αποτέλεσε η κατάσταση που δημιουργήθηκε από τα Ορλωφικά σε όλη την Ελλάδα, αλλά περισσότερο στη Θεσσαλία, μιας και ήταν διάβαση και ορμητήριο  των τουρ καλβανικών ορδών, πού κατέβαιναν για να καταπνίξουν το ξεσηκωμό του Μόριά.Τα Όρλωφικά, πού βάσταξαν πέντε χρόνια και αναστάτωσαν τα χωριά της Θεσσαλίας. Η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, που αποτελεί ένα σταθμό για όλη την Ελλάδα, έφερε την πολυπόθητη ηρεμία,ευνοική ακόμη περισσότερο για τη Θεσσαλία.
Αυτός είναι ο λόγο που το 1774 τέθηκε σαν διαχωριστικό χρονολογικό όριο ανάμεσα στις δύο μεγάλες περιόδους του θεσσαλικού διαφωτισμού.
1. Η ρωσοτουρκική αυτή συνθήκη ευνόησε εξαιρετικά τη Μαγνησία, αλλά και όλη τη Θεσσαλία, όχι μόνο γιατί έδωσε προνόμια, που εξασφάλιζαν την ελεύθερη ναυσιπλοΐα κάτω από ρωσική σημαία και προστάτευαν τη θέση των υποδούλων Ελλήνων, αλλά και γιατί βοηθούσαν τη μετανάστευση στο εξωτερικό.« Ένα χρόνο, όριζε ένα άρθρο της, να είναι ελεύθεροι οι χριστιανοί να πηγαίνουν, όπου και αν θέλουν…Με αυτή τη συνθήκη άνοιξαν οι δρόμοι για τα περίφημα Ζαγοριανά καράβια, δυνάμωσε το εμπόριο, δημιουργήθηκαν ευνοϊκότερες συνθήκες για την αποδημία των νέων, πού έφευγαν σέ ξένους τόπους με  όνειρο μιας καλύτερης σταδιοδρομίας στο εμπόριο, στις τέχνες και στα γράμματα.  Οι προσπάθειες των μεγάλων Θεσσαλών διαφωτιστών, ιδίως του Κωνσταντά και του Φιλιππίδη, να μεταλαμπαδέψουν στην πατρίδα τους τα φώτα της παιδείας είναι αμέτρητες και επίμονες αλλά χωρίς τα προσδοκώμενα αποτελέσματα.Η Θεσσαλία, αν και έπαιξε τόσο βαρυσήμαντο ρόλο στο διαφωτιστικό κίνημα, η ίδια δεν μπόρεσε να αναδειχθεί σε σημαντικό  διαφωτιστικό κέντρο. Το
ίδιο έγινε , με όλες τις τοπικές παραλλαγές και
ιδιομορφίες, αλλά με τα ίδια αποτελέσματα και στα Εφτάνησα, όπου έξιταλισμένη στην πλειονότητά της
αριστοκρατία, δεν ενδιαφέρθηκε για την παιδεία και άφησε τον τόπο στο βαθύ σκοτάδι της αμάθειας.

Ο Κοραής, με το Εποπτικό βλέμμα τού μεγάλου διαφωτιστή είδε και καυτηρίασε την αδικαιολόγητη αυτή παιδευτική καθυστέρηση τής Επτανήσου.
Μεγάλη ώθηση έδωσαν, κατά τη μεταβατική διαμορφωτική αυτή περίοδο, στην ανάπτυξη τής παιδείας στη
Θεσσαλία, οι ξενιτεμένοι έμποροι.  Πουθενά αλλού δεν βρίσκουμε τόσο πρώιμα και έντονα αναπτυγμένο ζήλο
προς τα γράμματα και στο διαφωτισμό, όσο στους Θεσσαλούς αυτούς ξενιτεμένους εμπόρους. Αντιπροσωπευτικός τους τύπος μπορεί να θεωρηθεί ο Ιωάννης Πρίγκος (1725-1789). Ο Ζαγοριανός αυτός πατριώτης, επηρεασμένος από τις αστικές προοδευτικές ιδέες, κοντά στις άλλες αμέτρητες χορηγίες και συνδρομές και αφιερώσεις σε σχολειά, βιβλιοθήκες, νοσοκομεία, μοναστήρια και εκκλησίες, έστελνε και βιβλία στη σχολή τής πατρίδας του Ζαγοράς.  Ο Πρίγγος έγραψε και δική του Κατήχηση και ιστορικά σημειώματα για τον Ρωσσοτουρκικό πόλεμο του 1770. Βοήθησε κα τον Ευγένιο Βούλγαρη να τυπώσει τα βιβλία του «’Ορθόδοξος ‘Ομολογία»…..

Σε επόμενο άρθρο θα συνεχίσουμε την Ιστορική αυτή αναδρομή που αφορά τη Θεσσαλία ως κοιτίδα του διαφωτισμού .Ο διαφωτισμός δεν έχει όρια κάποιοι έριξαν τον σπόρο και στη συνέχεια ο σπόρος  έγινε λουλούδι που άντεξε τις κακουχίες  στο δρόμο του. Ο μαρασμός  δεν επηρέασε τον σπόρο του αντίθετα υπήρξαν άνθρωποι που με περισσή φροντίδα τον έκαναν να ανθίσει και να σκορπίσει το φως της γνώσης παντού…

Το Πρωτότυπο μπορείτε να το διαβάσετε ΕΔΩ

Προσπάθησα να το κάνω πιο ελκυστικό στην ανάγνωση με απόλυτο σεβασμό στο αυθεντικό . 

Μαλίτα Κατερίνα