Άρθρο της κας Φανής Καλοκαιρινού,
Διευθύντριας Λαογραφικού-Ιστορικού Μουσείου Λαρίσης,
Αρχαιολόγου – Λαογράφου
ΦΑΝΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΥ
ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΥ – ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΛΑΡΙΣΑΣ,
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ – ΛΑΟΓΡΑΦΟΣ
Η ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ
ΤΩΝ ΣΤΑΜΠΩΤΩΝ ΤΟΥ ΤΥΡΝΑΒΟΥ
ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΑΝΤΕΣ ΤΟΥ
ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΛΑΡΙΣΑΣ
Η τυποβαφική ἀποτελεῖ τήν τεχνική διακόσμησης ὑφασμάτων μέ χρή- ση ξυλότυπων (ξύλινων σφραγίδων) καί πινέλων. Στή Θεσσαλία τά ἐργαστήρια τυποβαφικῆς, τά μπασματζήδικα, μαρτυροῦνται στή Λάρισα καί τά Τρίκαλα, ἤδη ἀπό τόν 18ο αἰ. Ἡ προμηχανική τεχνική τῆς τυποβαφικῆς διατηρεῖται στούς ἑπόμενους αἰῶνες κυρίως στόν Τύρναβο, μιά πόλη μέ κυρίαρχο τό χριστιανικό στοιχεῖο καί σπουδαῖο βιοτεχνικό παρελθόν κυρίως στούς τομεῖς τῆς ἐριουργίας, τῆς ὑφαντουργίας καί τῆς βαφικῆς.
Ὁ Σπυρίδων Παγανέλης, δημοσιογράφος πού ἀκολουθεῖ τά στρατεύματα τῶν Ἑλλήνων κατά τήν Προσάρτηση γράφει: «…τό ὕφασμα ἐξερχόμενον τῆς χειρός τοῦ ὑφαντουργοῦ, εἴτε παραδίδεται λευκόν εἰς τήν ἐμπορίαν εἴτε ἐμπι- στευόμενον εἰς τάς χείρας βαφέως (δηλαδή σταμπωτοῦ) ἐξέρχεται θαυμασίως βεβαμένον διά χρωμάτων, ἅτινα λέγουσιν ἀνεξίτηλα. Μέγας κλάδος ἐμπορίου καί ὑφαντουργίας εἶναι τά ὑφάσματα, ἅτινα καλούμενα ἐκ τοῦ συνδυασμοῦ τῶν χρωμάτων καί τῆς διατάξεως τῶν ποικιλμάτων «γιαργανοκαρδιαῖς» κατα- ναλίσκονται εἰς προετοιμασίαν νυφικῶν ἐφαπλωμάτων ἤ τοιούτων ἁπλῶς. Τά χρησιμεύοντα πρός στρῶσιν τῶν σοφάδων, «μιντέρια», κατασκευάζονται ἐπί- σης εἰς Τύρναβον εἶναι δέ ἀρίστης ποιότητος, μέ λαμπρούς χρωματισμούς καί διακλαδώσεις ὀλίγας ὄχι πολυσυνθέτους» (Παγανέλης, 1882). Καί συνεχίζει:
«εἶναι περίεργον πῶς ἀπαίδευτοι χωρικοί οὐδεμίαν ξυλογραφίας ἔχοντες γνῶσιν, χαράσσουν ἐπί τοῦ ξύλου ἁρμονικάς γλυφάς, αἵτινες διά τῆς βαφῆς ἀποτυποῦνται ὕστερον εἰς τό ὕφασμα. Πόσο ὡραῖα ἄνθη, ὁποῖοι κλάδοι, ὁποία ποικιλία σχήματος καί ἀναλογία ἀποστάσεως παρατηρεῖται εἰς τά ξυλογραφήματα τῶν βαφέων τοῦ Τυρνάβου, οἵτινες, αὐτοδίδακτοι καί αὐτοί ἐργάζονται ἐξαιρέτως τάς βαφάς, συμπληροῦντες τήν παραγωγόν βιομηχανία τῆς πατρίδος των».
Τό συγκεκριμένο παράθεμα περιγράφει πολύ παραστατικά καί μέ ἀκρί-
βεια τήν μεγάλη ἀκμή, στήν ὁποία εἶχαν φτάσει τά τυποβαφεῖα τοῦ Τυρνάβου ἤδη ἀπό τά τέλη τοῦ 19ου αἰ. Κατά τόν 20ό αἰ. στόν Τύρναβο λειτουργοῦν τό ἐργαστήριο σταμπωτῶν τοῦ Γεωργίου Σαΐνη καί τό ἐργαστήριο τῶν Θεμι- στοκλῆ καί Παναγιώτη Ἰωαννίδη. Τά δύο τυποβαφεῖα ἀκμάζουν στή δεκαετία τοῦ 1930 καί διαγράφουν φθίνουσα πορεία ἕως τή δεκαετία τοῦ 1980.
Καθώς στό πρῶτο τεῦχος τῆς περιοδικῆς ἔκδοσης «Ἀχιλλίου Πόλις» ἔχει παρουσιαστεῖ ἀναλυτικά ἡ παραδοσιακή τεχνική τῆς τυποβαφικῆς καί ἡ ἐφαρμογή της, στήν παροῦσα ἐργασία θά γίνει μιά ἀπόπειρα παρουσίασης τῶν διακοσμητικῶν σχεδίων καί μοτίβων τῶν σταμπωτῶν του Τυρνάβου μέ ἀναγωγή στίς κυριότερες θεματολογικές ἐπιρροές πού δέχτηκαν. Ἐν συνεχείᾳ θά παρουσιαστοῦν ἐνδεικτικά πάντες, ἐπιτοίχια καλύμματα, μέ ἀντιπροσω- πευτικά σχέδια, ἀπό τή συλλογή σταμπωτῶν ὑφασμάτων τοῦ Λαογραφικοῦ- Ἱστορικοῦ Μουσείου Λάρισας.
Τά διακοσμητικά θέματα
Τά διακοσμητικά θέματα τῶν σταμπωτῶν εἶναι κυρίως φυτικά, νατουραλι- στικά ἤ σχηματοποιημένα, καθώς καί γεωμετρικά μοτίβα σέ εὐφάνταστες συν- θέσεις. Οἱ μπορντοῦρες συνδυάζονται καί δημιουργοῦν περίτεχνα γεωμετρικά, γραμμικά ἤ φυτικά πλαίσια πού ἐγκλείουν τό κεντρικό θέμα. Ἐπίσης, ἀποδί- δονται μορφικά, παραστατικά θέματα μέ ἔμπνευση κυρίως ἀπό τό ζωικό βασί- λειο, τήν ἑλληνική μυθολογία καθώς καί ἀπό ἔργα τῆς λαϊκῆς φιλολογίας. Ζῶα, πουλιά, ἀνθρώπινες φιγοῦρες, λαϊκοί ἥρωες, κτίσματα καί τοπία, ὁ κόσμος τῆς θάλασσας ἀλλά καί «Ὁ Φρίξος καί ἡ Ἕλλη», «Ὁ Κίτσος καί ἡ Σταυρούλα», «Ὁ Μεγαλέξανδρος» ἀποτελοῦν ἰδιαιτέρως δημοφιλῆ θέματα πού τίς περισσότερες φορές συμπληρώνονται ἀπό ποικίλα ἄλλα μοτίβα, ὡς παραπληρωματικά στοιχεῖα.
Πολλά θέματα ἀποτυπώνονται στό ὕφασμα «ἀπό μνήμης», μέ βάση ἤδη ἀποτυπωμένα γνωστά θέματα ἤ τήν προσωπική ἔμπνευση καί τά ἐρεθίσματα τῆς κάθε σταμπώτριας. Στήν περίπτωση αὐτή ἡ ἀπόδοση εἶναι κάπως ἀφελής καί ἁπλοϊκή. Αὐτό εἶναι ἴδιον κυρίως τῶν σταμπάτων τοῦ ἐργαστηρίου Σαΐνη, πού εἶναι καί τό παλαιότερο, καθώς ὁ Θεμιστοκλῆς Ἰωαννίδης εἶχε σπουδάσει στό Σχολεῖο τῶν Τεχνῶν καί εἶχε εἰσαγάγει νεωτερισμούς τόσο σέ ἐπίπεδο τεχνογνωσίας ὅσο καί στό θεματολόγιο.
Τά περισσότερα, ὡστόσο, θέματα προέρχονται ἀπό τό γνωστό παραδοσια- κό θεματολόγιο τῆς ἑλληνικῆς λαϊκῆς τέχνης, καί φέρουν πλούσιους συμβολι- σμούς. Χαρακτηριστικά εἶναι ὁ δικέφαλος ἀετός, τό φίδι, ἡ γλάστρα, τά ἀντω- πά πουλιά, τό δέντρο τῆς ζωῆς. Φυλακτικά καί ἀποτροπαϊκά σύμβολα, μοτίβα πού συμβολίζουν τήν ἀφθονία, τήν εὐγονία, τήν καλή τύχη, τή γονιμότητα, τή συντροφικότητα, τήν ἀσυντρόφευτη ζωή, τήν αἰωνιότητα ἀποδίδονται σέ διά- φορες συνθέσεις μέ εὐχετική ἤ ἀποτρεπτική διάθεση.
Εἶναι σύνηθες τό ἴδιο σχέδιο νά ἀπαντᾶται σέ προϊόντα διαφορετικῶν τεχνικῶν (π.χ. κέντημα, ὑφαντό), γεγονός πού καταδεικνύει πώς τά μοτίβα προ- έρχονται ἀπό ἀντιγραφές ἀπό ἄλλα δημιουργήματα, ἀπό λαϊκές φυλλάδες τῆς ἐποχῆς (π.χ. Ὁ Τάσος καί ἡ Γκόλφω) ἤ ἀπό καλλιγραφίες, τυπωμένα δηλαδή σχέ- δια τοῦ ἐμπορίου. Οἱ γνωστές λαϊκές διηγήσεις πού κυκλοφοροῦσαν τίς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα σέ φυλλάδια εἰκονογραφημένα μέ λαϊκότροπες λιθο- γραφίες, ἦταν τό κίνητρο τῆς ἔμπνευσης καί τό πρότυπο τῆς ἀντιγραφῆς τῶν θεμάτων αὐτῶν στά ὑφαντά, τά κεντήματα ἀλλά κυρίως τά σταμπωτά.
Ὅταν ἡ σχεδιαστική ἀπόδοση τῶν μοτίβων εἶναι ρεαλιστική, τότε αὐτά διατηροῦν τήν ὀνομασία τοῦ ἀντικειμένου πού ἀπεικονίζουν, π.χ. «ἀγκινάρα», ἐνῶ, τά σχηματοποιημένα θέματα ἔχουν συμβολικές ὀνομασίες, π.χ. «καμβάς». Συνήθως, ἡ ὀνομασία τοῦ σχεδίου δίνει τό ὄνομά της σέ ὁλόκληρη τή σύνθεση τοῦ σταμπωτοῦ. Ἔτσι, ἕνα μαξιλάρι μέ παρατακτικά ἀποτυπωμένες ἀγκινάρες ὀνομάζεται μαξιλάρι «ἀγκινάρα». Οἱ ὀνομασίες τῶν μοτίβων-θεμάτων εἶναι ἕνας κώδικας, μέ τόν ὁποῖο ὁ βιοτέχνης ἐπικοινωνεῖ μέ τούς βοηθούς του κατά τή διεκπεραίωση τῆς ἐργασίας.
Ὑπάρχουν σταμπωτά εἴδη (τραπεζομάντιλα, παπλώματα, μποξάδες), τά ὁποῖα, κοσμοῦνται μέ κεντρικό συνήθως κυκλικό γεωμετρικό θέμα πλαισιω- μένο μέ ὑποθέματα, μοτίβα καί μπορντοῦρες. Οἱ κουρτίνες, οἱ μαξιλαρομάνες, τά μπαουλόπανα καλύπτονται μέ ἴδια ἤ διαφορετικά μοτίβα, σέ ἐπαναλαμ- βανόμενη διάταξη. Τά τετράγωνα μικρά μαξιλάρια φέρουν ἕνα καί μόνο κυκλι- κό σχέδιο ἐνῶ τίς μαντίλες περιτρέχουν στενές φυτικές μπορντοῦρες καί οἱ γωνίες τους τονίζονται μέ πρόσθετο φυτικό μοτίβο ἤ μέ μορφές ἀνθρώπων, καΐκια κ.ἄ. Οἱ πάντες φέρουν σύνθετες παραστάσεις, ἀρκετές φορές πολυ- πρόσωπες καί ἀφηγηματικές.
Στά περισσότερα σταμπωτά οἱ συνθέσεις διέπονται ἀπό αὐστηρή συμμε- τρία, μέ τονισμένο τό κέντρο καί τίς γωνίες τους. Ὑπάρχει ἕνας διακοσμητικός φόρτος ὅπου κυριαρχεῖ ὁ «φόβος τοῦ κενοῦ» (horror vacui), ἴδιον τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς τέχνης ἀλλά καί τῶν παραδοσιακῶν χειροτεχνημάτων. Εἰδικότερα στίς πάντες, στίς ὁποῖες συνήθως παρουσιάζονται τοπία μέ μιά σύμπτυξη τοῦ φυσικοῦ, δημιουργεῖται ἐξωπραγματική αἴσθηση καί ὅλα −καΐκια, σπίτια, ζῶα, μορφές ἀνθρώπων, ρυάκια, βουνά− συνυπάρχουν σέ ἕναν κόσμο παραμυθιοῦ ἀποδεκτό, μέ ἕνα ἅλμα πέρα ἀπό τή λογική. Αὐτό τό συναντᾶμε μόνο στά λαϊ- κά δημιουργήματα.
Πολλά θέματα καί μοτίβα ἰδίως τοῦ ἐργαστηρίου Σαΐνη πού εἶναι τό παλαι- ότερο, ἦταν γνωστά καί σέ ἄλλα ἐργαστήρια σταμπάτων τοῦ Τυρνάβου. Κι αὐτό εἴτε γιατί οἱ τεχνίτες σκάλιζαν καλούπια γιά διάφορες βιοτεχνίες εἴτε γιατί οἱ σταμπώτριες εἶχαν τή δυνατότητα νά μεταφέρονται ἀπό τό ἕνα ἐργαστήριο στό ἄλλο. Οἱ ὀνομασίες τῶν κοινῶν θεμάτων ἄλλαζαν πολλές φορές ἀπό ἐργα- στήρι σέ ἐργαστήρι καί ἄλλοτε ἔμεναν ὅμοιες. Συχνά, ὁρισμένα κοινά σχέδια καί μοτίβα δέν εἶναι δυνατόν νά ταυτιστοῦν μέ τό ἐργαστήρι παραγωγῆς.
Μετά τήν πρώτη δεκαετία τοῦ 20οῦ αἰ. τά σταμπάτα γίνονται πιό ἑλκυ- στικά, μέ πιό πλούσια σχέδια καί χρώματα, κυρίως λόγω τῆς χρήσης χημικῶν σταθερῶν χρωμάτων καί τῆς παρουσίας ποικίλων σέ σχέδια βιομηχανικῶν ἐμπριμέ στό ἐμπόριο καί ντόπιων χειροποίητων ἀπό νέα «φιλόδοξα» ἐργαστή- ρια. Τότε ἐμφανίζονται οἱ ἀνθρώπινες μορφές, ἐκτός ἀπό τούς ἥρωες τῆς λαϊκῆς μυθολογίας, π.χ. παιδιά πού παίζουν, «ἡ χηναρού» κ.ἄ. Φυσικά, ποτέ δέν ἐγκαταλείφθηκαν τά σταμπωτά μέ τά φυτικά σχέδια, ἄλλοτε σέ νατουρα- λιστική καί ἄλλοτε σέ σχηματοποιημένη ἀπόδοση. Ἡ ἀλήθεια εἶναι πώς ἡ ἀνανέωση τήν ἐποχή αὐτή ἔρχεται κυρίως ἀπό τό ἐργαστήριο τοῦ Θεμιστοκλῆ Ἰωαννίδη, τό ὁποῖο λειτουργεῖ νεωτερικά, ἐμπλουτίζοντας τόσο τήν παραδο- σιακή τεχνογνωσία ὅσο καί τό παραδοσιακό θεματολόγιο. Στήν πορεία καί τά ἄλλα ἐργαστήρια ἀκολουθοῦν τά νέα αἰσθητικά κελεύσματα τῆς ἐποχῆς.
Ἡ κατανάλωση καλαίσθητων σταμπωτῶν εἰδῶν εὐνοεῖται ἀπό τή διάθεση ἀναζητήσης «ἀγαθῶν» πού καλλιεργεῖται στούς ἀνθρώπους κατά τίς δεκαε- τίες ἀπό τό 1900 μέχρι 1940, χρόνια μέ οἰκονομία μᾶλλον σταθερή καί κατά- σταση ἤρεμη στή χώρα, ἐκτός ἀπό τήν ἐμβόλιμη ταραχή τῶν Βαλκανικῶν πολέμων. Αὐτό πού παρατηρεῖται καί στά δύο μεγάλα ἐργαστήρια κατά τήν ἐξέλιξη τά χρόνια αὐτά εἶναι ἡ τάση τοῦ δημιουργοῦ νά ἰσορροπεῖ –κατά τό δυνατόν– τήν παράδοση μέ τόν νέο αἰσθητικό περίγυρο.
Μετά τό 1940 μέ τόν ἐκφυλισμό τῆς τεχνικῆς καί τήν σταδιακή γιά διάφορους λόγους ὑποχώρηση τῆς παραγωγῆς προκύπτουν, ἰδιαίτερα στό ἐργαστήριο τῆς Μαρίκας Σαΐνη-Ἀλμπάνη, παράλληλα μέ τά γνωστά θέματα νέες συνθέσεις μέ τόλμη νά μεταφέρονται μοτίβα ἀπό μιά σύνθεση στήν ἄλλη −π.χ. τό μποῦστο τοῦ Μέγα Ἀλέξανδρου μέ τό ἀκόντιο ἀπό τό κεντρικό θέμα τῆς πάντας στό κέντρο τραπεζομάντιλου− χωρίς νά βλάπτεται ὅμως ἡ αἰσθητική τῆς ὅλης σύνθεσης.
Οἱ σταμπωτές πάντες τοῦ Λαογραφικοῦ Ἱστορικοῦ Μουσείου Λάρισας
Οἱ σταμπωτές πάντες −τα ἐπιτοίχια καλύμματα− ἀποτελοῦν ἐξαιρετικά δείγματα τῆς ἄνθησης τῶν τυποβαφείων τοῦ Τυρνάβου. Μέσα ἀπό τήν πλη- θώρα, τήν ποικιλία τῶν μοτίβων τους καί συνήθως τήν ἀφηγηματικότητα τῶν παραστάσεών τους μπορεῖ κανείς νά παρατηρήσει στοιχεῖα πού ἀναλύθηκαν παραπάνω γιά τά σχέδια τῶν σταμπωτῶν καί τήν ἐξέλιξή τους (ἀκμή-ἀρχές 20οῦ αἰ.). Ἀπό πλευρᾶς τεχνικῆς, οἱ πάντες, ὡς ἐπί τό πλεῖστον, εἶναι σταμπω- τές καί ζωγραφιστές, καθώς τό κεντρικό θέμα ἀποδίδεται μέ τό πινέλο, ἐνῶ τό σταμπωτό μοτίβο χρησιμοποιεῖται παραπληρωματικά.
Θά παρουσιαστοῦν ἐνδεικτικά κάποιες ἀπό τίς πάντες τῆς συλλογῆς τοῦ Λαογραφικοῦ Ἱστορικοῦ Μουσείου Λάρισας, οἱ πιό ἀντιπροσωπευτικές σύμ- φωνα μέ τή θεματολογική τους κατάταξη.
1. Θέματα ἀπό τό ζωικό βασίλειο
Ἀπό τό 1900-1910 καί ἑξῆς οἱ πλούσιες φυτικές συνθέσεις ἀντικαθίστανται ἀπό κεντρικές μορφές ζώων χωρίς προοπτική ἀπόδοση.
Ελάφι
Διαστάσεις: Μῆκος 1,27 μ., πλάτος 0,80 μ.
Ὑλικό: Βαμβακερό κάμποτ Τεχνική: Σταμπωτή καί ζωγραφιστή
Ἐργαστήριο: Θεμιστοκλῆ Ἰωαννίδη, Τύρναβος, 1920-1930 Ἀρ. Γενικοῦ Μητρώου: 3772.
Περιγραφή: Ἕνα μεγάλο ἐλάφι ἀποτελεῖ τήν κεντρική μορφή τῆς σύνθε- σης. Γύρω του ἀποδίδεται πλούσια βλάστηση. Κάτω δεξιά ἀποτυπώνεται ποτάμι καί ἀριστερά ἀγρίμι τοῦ δάσους, πού παραμονεύει. Τό σχέδιο, ἔντονα ἐπηρεασμένο ἀπό τή δύναμη καί τήν ὀμορφιά τῆς φύσης, περιτρέχει γραμμική ἐπαναλαμβανόμενη μπορντούρα. Ἡ σύνθεση προέκυψε ἀπό τόν συνδυασμό ἐννιά ξυλότυπων.
Πάντα Παγώνι
Διαστάσεις: μῆκος 1,92 μ., πλάτος 0,86 μ. Ὑλικό: Βαμβακερό κάμποτ
Τεχνική: Σταμπωτή καί ζωγραφιστή
Ἐργαστήριο: Σαΐνη-Ἀλμπάνη, ἔργο Μαρίκας Σαΐνη-Ἀλμπάνη, Τύρναβος 1950-1960. Ἀρ. Γενικοῦ Μητρώου: 3809.
Περιγραφή: Στό κέντρο ἀπεικονίζεται φανταχτερό παγώνι μέ πλουμιστά πολύχρωμα φτερά. Τή σύνθεση συμπληρώνουν, ἐπιπλέον, μικρό χωριό, χελι- δόνια στόν οὐρανό, συστάδα δέντρων, πλούσιος φυτικός περίγυρος καί στό ἔδαφος πολύχρωμο φίδι. Ἡ πληθωρική σκηνή, μέ τά πολλά παραπληρωματι- κά μοτίβα, ἀντιπροσωπευτικό δεῖγμα horror vacui, περιβάλλεται ἀπό ἀλλε- πάλληλες σειρές πυκνῆς γεωμετρικῆς καί γραμμικῆς μπορντούρας, ὥστε νά δημιουργεῖται ἡ αἴσθηση κάδρου, πού προβάλλει τό κεντρικό θέμα.
Πάντα «Γαϊδουράκι καί ἀναβάτης»
Διαστάσεις: μῆκος 1,80μ., πλάτος 1,87 μ. Ὑλικό: Βαμβακερό κάμποτ
Τεχνική: Σταμπωτή καί ζωγραφιστή
Ἐργαστήριο: Σαΐνη-Ἀλμπάνη, ἔργο Μαρίκας Σαΐνη-Ἀλμπάνη, Τύρναβος 1950-1960 Ἀρ. Γενικοῦ Μητρώου: 3419.
Περιγραφή: Ἐντυπωσιακή σέ μορφική ἀπόδοση εἶναι ἡ πάντα μέ κεντρικό θεματικό μοτίβο ἕνα μικρό γαϊδουράκι μέ τόν ἀναβάτη του. Τά ποικίλα παρα- πληρωματικά μοτίβα (σπίτια, καράβια, ποτάμι, χελιδόνια συστάδες δέντρων, σκυλιά, λαγοί, μικρό ἄλογο), διάσπαρτα, χωρίς λογική θέση στό τοπίο, ἀπο- καλύπτουν τήν προσπάθεια τῆς σταμπώτριας νά καλύψει κάθε κενό (Horror Vacui), τεχνοτροπία συνήθης τῆς λαϊκῆς καλλιτεχνικῆς ἀντίληψης.
1. Θέματα φυτικά
Τό παλαιότερο εἶδος σταμπωτῆς πάντας, λέγεται «σεφτάς» καί προέρχεται ἀπό τούς κεντημένους σεφτάδες τοῦ 19ου αἰώνα. Σέ μεταξωτό κουκουλάρικο τετράγωνο ἤ παραλληλόγραμμο ὕφασμα σταμπώνονταν φυτικά σχέδια, τά ὁποῖα χρωματίζονταν μέ τό πινέλο καί ἐν συνεχεία κεντιόνταν μέ πούλιες καί τιρτίρι. Βελούδινο ἐπίρραπτο πλαίσιο τόνιζε τό περίγραμμα. Οἱ σταμπωτοί σεφτάδες γίνονταν σέ βαμβακερό κάμποτ ὕφασμα, ἐνῶ, ὡς ἐπί τό πλεῖστον, τό βελούδινο πλαίσιο ἀντικαθιστοῦσε σταμπωτή μπορντούρα.
Πάντα «Σεφτάς»
Διαστάσεις: Μῆκος 0,50 μ., πλάτος: 0,60 μ. Ὑλικό: Βαμβακερό κάμποτ
Τεχνική: Σταμπωτή καί ζωγραφιστή
Ἐργαστήριο: Σαΐνη-Ἀλμπάνη, ἔργο Μαρίκας Σαΐνη-Ἀλμπάνη, Τύρναβος 1950-1960 Ἀρ. Γενικοῦ Μητρώου: 4643.
Περιγραφή: Κεντρικός ρόδακας σέ σχηματοποιημένη ἀπόδοση περιβάλλε- ται ἀπό φυτικά μοτίβα τοῦ σχεδίου «ἀγκινάρα». Κυριαρχεῖ τό βαθύ κόκκινο. Περιμετρικά φέρει ἐπίρραπτο βελούδινο πλαίσιο.
Πάντα «Σεφτάς»
Διαστάσεις: Μῆκος 1,80 μ., πλάτος 0,85 μ. Ὑλικό: Βαμβακερό κάμποτ
Τεχνική: Σταμπωτή καί ζωγραφιστή
Ἐργαστήριο: Θεμιστοκλῆ Ἰωαννίδη, Τύρναβος 1950-1960 Ἀρ. Γενικοῦ Μητρώου: 3794.
Περιγραφή: Φυτικά μοτίβα παρατακτικά ἀποδοσμένα ἐπαναλαμβάνονται καί πλαισιώνονται ἀπό φυτική σχηματοποιημένη μπορντούρα.
1. Θέματα μέ τοπία
Ἡ ἔμπνευση καί ἡ διάθεση τῶν λαϊκῶν δημιουργῶν ἐκφράζονται ὅπως καί σέ ἄλλα εἴδη παραδοσιακῶν χειροτεχνημάτων στήν ἀπεικόνιση ὑπαρκτῶν ἤ φανταστικῶν τοπίων στό σταμπωτό ὕφασμα.
Πάντα «Ἡ Γρίμια»
Διαστάσεις: μῆκος 0,84 μ., πλάτος 0,85 μ. Ὑλικό: Βαμβακερό κάμποτ
Τεχνική: Σταμπωτή καί Ζωγραφιστή
Ἐργαστήριο: Σαΐνη-Ἀλμπάνη, ἔργο Μαρίκας Σαΐνη-Ἀλμπάνη, Τύρναβος 1950-1960 Ἀρ. Γενικοῦ Μητρώου: 3408.
Περιγραφή: Στήν πάντα ἀποδίδεται πολύ ἀφαιρετικά ἡ τοποθεσία Γρίμια, γνωστή ὡς «Μάτι» στόν Τύρναβο. Ἀπεικονίζεται λόφος, μέ πλούσια βλάστηση, ποτάμι, ἄνθη, σπίτια, μικρά ζῶα. Ἐπάνω, μπλέ οὐρανός μέ ἥλιο καί χελιδόνια. Τό κεντρικό θέμα πλαισιώνουν μεγάλα κόκκινα σχηματοποιημένα ἄνθη, συμ- μετρικά ἀποδοσμένα στίς τέσσερις γωνίες. Παραπληρωματικά μοτίβα σέ ἐλεύ- θερη διάταξη καλύπτουν τόν κενό χῶρο: λουλούδια, χελιδόνια, μικρά ζῶα, ἀντωπά ἐλάφια, πολύχρωμες πεταλοῦδες.
Πάντα «τῶν Γύφτων»
Διαστάσεις: μῆκος 1,60 μ., πλάτος 0,76 μ. Ὑλικό: Βαμβακερό κάμποτ
Τεχνική : Σταμπωτή καί ζωγραφιστή
Ἐργαστήριο: Σαΐνη-Ἀλμπάνη, ἔργο Μαρίκας Σαίνη-Ἀλμπάνη, Τύρναβος 1950-1960 Ἀρ. Γενικοῦ Μητρώου: 3409.
Περιγραφή: Τρεῖς δεσπόζουσες ἐπαναλαμβανόμενες γλάστρες σέ ἐξωπραγ- ματικό μέγεθος καί ὁριζόντια διάταξη ἀποτελοῦν τό κεντρικό θέμα τῆς πάντας. Διάφορα ἄλλα παραπληρωματικά σχέδια, ὅπως γυναῖκα μέ χῆνες, σκυλιά, μικρά ἄνθη μέ μίσχο, σπίτι σέ ἀλσύλλιο, ἀγόρι μέ πατίνι, διανθίζουν τή σύνθεση. Ἐπά- νω οὐρανός μέ λαμπερό ἥλιο καί χελιδόνια. Περιμετρικά, τριπλή μπορντούρα μέ γραμμικά καί γεωμετρικά μοτίβα. Τίς πάντες μέ τό συγκεκριμένο σχέδιο τίς προτιμοῦσαν κυρίως τσιγγάνοι ἀγοραστές, οἱ ὁποῖοι ἕως καί τήν παρακμή τοῦ χειροποίητου σταμπωτοῦ, παρέμεναν οἱ πιό πιστοί πελάτες τῶν ἐργαστηρίων.
1. Θέματα μέ μορφές ἡρώων (Ἱστορία, Μυθολογία, Λαϊκή Φιλολογία)
Στίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰῶνα κάνουν τήν ἐμφάνισή τους πάντες μέ μορφές ἡρώων τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς ἱστορίας καί μυθολογίας ἤ ἥρωες τῆς λαϊκῆς φιλολογίας καί εἶναι ἰδιαίτερα δημοφιλεῖς. Τίς περισσότερες φορές ἀπεικονί- ζουν ζεῦγος νέων νά στέκει ἀγκαλιασμένο, ἄλλοτε μέ ἀρχαιοπρεπῆ ἐνδυμασία, ὡς «Κίτσος καί Σταυρούλα» στό ἐργαστήριο σταμπωτῶν Σαΐνη, ἄλλοτε ὡς
«Φρίξος καί Ἕλλη» στό ἐργαστήριο Ἰωαννίδη. Ὡστόσο, ἡ ποικιλία καί ὁ πλοῦτος τῶν παραπληρωματικῶν στοιχείων καθώς καί ἡ διαφορετική παρου- σίαση τοῦ ζευγαριοῦ κάθε φορά, καθιστοῦν τίς συνθέσεις μοναδικές.
Πάντα «Κίτσος καί Σταυρούλα»
Διαστάσεις: μῆκος 1,84 μ., πλάτος 0,87 μ. Ὑλικό: Βαμβακερό κάμποτ
Τεχνική: Σταμπωτή καί ζωγραφιστή
Ἐργαστήριο: Σαΐνη-Ἀλμπάνη, ἔργο Μαρίκας Σαΐνη-Ἀλμπάνη, Τύρναβος 1950-1960 Ἀρ. Γενικοῦ Μητρώου: 1442.
Περιγραφή: Ὁ Κίτσος καί ἡ Σταυρούλα μέ ἀρχαιοπρεπῆ ἐνδυμασία σέ κεν- τρική θέση μέσα σέ περιβάλλον μέ πλούσια βλάστηση, συστάδες δέντρων, χελιδόνια καί πεταλοῦδες στόν οὐρανό. Διάφορα παραπληρωματικά μοτίβα ὅπως μικρός οἰκισμός, ἄνθη, σκυλί, διανθίζουν τό θέμα πού περιτρέχει γεω- μετρική καί γραμμική μπορντούρα. Οἱ τέσσερις γωνίες τοῦ πλαισίου φέρουν ἐπιπλέον τμήματα γεωμετρικῆς μπορντούρας σέ σχῆμα ἐλλιποῦς τετραγώνου.
Πάντα «Τάσος καί Γκόλφω» – «Ὁ ἀρραβώνας»
Διαστάσεις: μῆκος 1,66 μ., πλάτος 0,78 μ. Ὑλικό: Βαμβακερό κάμποτ
Τεχνική: Σταμπωτή καί ζωγραφιστή
Ἐργαστήριο: Σαΐνη-Ἀλμπάνη, δημιουργία Μαρίκας Σαΐνη-Ἀλμπάνη, Τύρναβος 1950-1960 Ἀρ. Γενικοῦ Μητρώου: 3424.
Περιγραφή: Ἕνα ἀπό τά συνηθέστερα κεντρικά θέματα σέ πάντες ἀποτε- λεῖ «Ὁ Τάσος καί ἡ Γκόλφω» καθώς τό λαϊκό βουκολικό δράμα ἐνέπνευσε τίς δημιουργίες τῆς ὑφαντικῆς, τῆς κεντητικῆς, τῆς τυποβαφικῆς καί τῆς ζωγρα- φικῆς. Ἐδῶ, ὁ Τάσος καί ἡ Γκόλφω, μέ παραδοσιακές ἐνδυμασίες, ἀπεικονί- ζονται καθισμένοι καί πλαισιωμένοι ἀπό συστάδες δέντρων καί πλούσιο φυτι- κό διάκοσμο. Παραπληρωματικά μοτίβα ὅπως ἄνθη, πεταλοῦδες, πουλιά, σκυλιά, μικρό χωριό, ποτάμι μέ βάρκες καί ψάρια συμπληρώνουν τήν ὀμορφιά τοῦ φυσικοῦ τοπίου. Στό βάθος, ὁ ἥλιος ξεπροβάλει ἀπό τήν ὀροσειρά. Στίς δυό στενές πλευρές ταινία μέ ἐπαναλαμβανόμενα ἄνθινα μοτίβα, ἐνῶ περιμε- τρικά ἀποδίδονται τέσσερις σειρές γραμμικῆς καί φυτικῆς σχηματοποιημένης μπορντούρας.
Πάντα τοῦ Μεγαλέξανδρου
Ἡ προσωπικότητα καί τά στρατιωτικά κατορθώματα τοῦ Μεγάλου Ἀλε- ξάνδρου, ἐπηρέασαν τήν λαϊκή συνείδηση καί τό καλλιτεχνικό αἰσθητήριο τῶν λαϊκῶν δημιουργῶν πού ἐκφράστηκαν μέ ποικίλους τρόπους στά ἔργα τῆς λαϊκῆς χειροτεχνίας. Ἡ σταμπωτή πάντα μέ τή μορφή τοῦ Μεγαλέξανδρου ἔφιππου ἀνήκει στήν κατηγορία τῶν ἱστορημένων σταμπωτῶν καί χρησιμο- ποιήθηκε σέ πολλά ἑλληνικά σπίτια ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰῶνα ἕως περί- που τίς ἀρχές τῆς δεκαετίας τοῦ 1960.
Ὅσον ἀφορᾶ στό θεματικό πρότυπο τῆς πάντας εἰκάζουμε ὅτι ἡ μορφική ἀπόδοση τοῦ ἔφιππου Μεγαλέξανδρου ἔχει ὡς πρότυπο ἀντιγραφῆς λαϊκή λιθογραφία τῆς ἐποχῆς. Ἀναμφίβολα, ἐπιρροή ἄσκησε καί ἡ εἰκονογράφηση τοῦ Ἁγίου Γεωργίου καί τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, πού ἀποδίδονται ἔφιπποι καί ἔνστολοι νά σκοτώνουν μέ τό κοντάρι τους τόν φοβερό δράκο καί τόν τσάρο τῶν Βουλγάρων ἀντιστοίχως. Μάλιστα, σέ ἀρκετές σταμπωτές πάντες στήν κορυφή τοῦ κονταριοῦ πού κρατᾶ ὁ Μεγαλέξανδρος σχηματίζεται τό σῆμα τοῦ σταυροῦ, λεπτομέρεια πού καθιστᾶ ἐμφανῆ τήν ἐπίδραση αὐτή. Τό κοινό πρό- τυπο, ὡστόσο, δέν περιορίζει τήν λαϊκή φαντασία καί ἔκφραση μέ ἀποτέλε- σμα ἀπό τά τυποβαφεῖα τοῦ Τυρνάβου νά δημιουργοῦνται θαυμάσιες καί μοναδικές συνθέσεις μέ παραλλαγές θεματικῶν μοτίβων ὡς πρός τή σύνθεση.
Διαστάσεις: μῆκος 2,10 μ., πλάτος 0,98 μ. Ὑλικό: Βαμβακερό κάμποτ
Τεχνική: Σταμπωτή καί ζωγραφιστή
Ἐργαστήριο: Θεμιστοκλῆ Ἰωαννίδη, Τύρναβος 1920-1930 Ἄρ. Γενικοῦ Μητρώου: 3252.
Περιγραφή: Στό κέντρο τῆς πλούσια σύνθεσης ὁ ἔφιππος Μεγαλέξανδρος μέ ἀρχαιοπρεπῆ ἐνδυμασία, περικεφαλαία, ἀσπίδα καί δόρυ. Ὁ Βουκεφάλας, ἕτοιμος γιά ἐξόρμηση στή μάχη, μοιάζει νά μήν πατᾶ στό ἔδαφος. Τά δύο ποτάμια, ὁ Τίγρης καί ὁ Εὐφράτης, ἀποδίδονται σέ διαγώνια διάταξη. Στήν ἄνω ἀριστερή πλευρά, τό ζεῦγος τῶν ἐρωτευμένων νέων, ὡς παραπληρωματι- κό στοιχεῖο. Τό ζεῦγος αὐτό ὀνομάζεται, κατά περίπτωση, «Φρίξος καί Ἕλλη» ἤ «Ἀλέξανδρος καί Ρωξάνη». Τό μοτίβο συμπληρώνει ἐρωτιδέας καί φτερωτή γυναικεία μορφή, «ἡ ψυχή», σύμφωνα μέ τόν Θεμιστοκλῆ Ἰωαννίδη. Κάτω δεξιά, ἀποδίδονται ἐλάφια καί μικρή κατοικία. Συστάδες δένδρων, ἄνθη καί πλούσιες φυτικές συνθέσεις συμπληρώνουν τήν παράσταση μέ κατάδηλο τόν
«φόβο τοῦ κενοῦ». Τό θέμα πλαισιώνει μπορντούρα μέ φυτικά σχηματοποι- ημένα μοτίβα. Ἡ συγκεκριμένη πάντα ἀποτελεῖ τήν πλουσιότερη σέ παραπλη- ρωματικά στοιχεῖα σταμπωτή πάντα του ἐργαστηρίου Θ. Ἰωαννίδη. Γιά τή σύνθεση τοῦ σχεδίου συνδυάσθηκαν συνολικά σαράντα ὀκτώ ξυλότυποι.
Συμπέρασμα
Καθώς προκύπτει ἀπό τήν παραπάνω παρουσίαση καί ἀνάλυση τῶν σχε- δίων, εἶναι ἀναμφισβήτητο, πώς τά σταμπωτά του Τυρνάβου μέ τά ἔντονα φωτεινά ἀνεξίτηλα χρώματα ἀποτελοῦν μοναδικά δείγματα τῆς ἑλληνικῆς παραδοσιακῆς χειροτεχνίας. Ὅσον ἀφορᾶ στίς διακοσμητικές συνθέσεις, τά τυρναβίτικα σταμπωτά δέχονται πολλές καί ποικίλες ἐπιδράσεις, ἐνῶ διαμορ- φώνονται ἀνάλογα μέ ἄλλα εἴδη παραδοσιακῶν δημιουργημάτων ἀκολουθῶντας τίς αἰσθητικές ἀντιλήψεις, τή μόδα τῆς ἐποχῆς καί τίς προτιμήσεις τῶν ἀγοραστῶν. Εἰδικότερα, οἱ πάντες, τά ἐπιτοίχια καλύμματα, ἀντανακλοῦν τήν περίοδο ἄνθησης τῶν τυποβαφείων καθώς παρουσιάζουν αὐτοσχεδιασμό, πού τούς προσδίδει μοναδικότητα, καθώς καί διακοσμητικό καί θεματολογικό πλοῦτο. Κυρίως, ὅμως, ἀποδεικνύουν, ὅπως καί τά ὑπόλοιπα σταμπωτά εἴδη, πώς ἡ λαϊκή δημιουργικότητα, ἔκφραση καί ἔμπνευση ὁδηγεῖται, σέ κάθε περίπτωση, ἀπό τούς ἄγραφους νόμους τῆς παράδοσης.
Ἐνδεικτική Βιβλιογραφία
Βαφειαδάκη, Α. (1997), «Οἱ σταμπωτές δημιουργίες τῶν Τυρναβίτικων ἐργα- στηρίων», Τά Ἑλληνικά Σταμπωτά, 18ος-20ος αἰ. Ἀθήνα, ἔκδ. ΚΑΠΟΝ.
Γουργιώτης, Γ. (2000), «Ὁ Βυζαντινός Τύρναβος», Μικρά Μελετήματα, Ἀθή- να, ἔκδ. ΚΑΠΟΝ.
Γουργιώτη, Λ. (1997), «Βιοτεχνιῶν συνέχειες. Τά σταμπωτά Τυρνάβου», Τά Ἑλληνικά Σταμπωτά, 18ος-20ος αἰ. Ἀθήνα, ἔκδ. ΚΑΠΟΝ.
Καλοκαιρινοῦ, Φ. (2018), Χρωματίζοντας παραδοσιακά σταμπωτά-Ἀπό τίς συλλογές τοῦ Λαογραφικοῦ-Ἱστορικοῦ Μουσείου Λάρισας, Λάρισα.
Παγανέλης, Σ. (1882), Ὁδοιπορικές σημειώσεις, ΙΙ, Θεσσαλία, Τυπογραφεῖο Ἑνώσεως.
Σακέρογλου, Α. (1991), «Σταμπωτά τοῦ Τυρνάβου. Τέχνη Ἑλληνική», Πρακτι- κά Πρώτου Συνεδρίου Τυρναβίτικων Σπουδῶν, σσ. 281-286, ἔκδ. Δήμου Τυρνά- βου.
