Πάνω από την κοιλάδα του Ξηριά, πηγαίνοντας για το Δαμάσι, σε ένα βραχώδες ύψωμα, που πάνω του φιλοξενεί ερείπια ενός παλιού κάστρου, ξεδιπλώνεται η περιήγηση. Δεν υπάρχουν αρκετές ιστορικές αναφορές για το κάστρο αυτό που είναι χτισμένο σε στρατηγικό σημείο. Ηταν το παρατήριο της κοιλάδας ,που ήταν γνωστή από τον πόλεμο του 1897 ως κλεισούρα Ρεβένι.
Πιθανολογείται ότι στη θέση αυτή υπήρχε η αρχαία πόλη Μύλαι, κάτι που δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένο. Πάντως η χρήση υλικού από αρχαία κτίσματα στην τοιχοποιία δηλώνει ότι κάποιο αρχαίο φρούριο υπήρχε πράγματι εκεί. Το κάστρο με τη μορφή που διασώζεται σήμερα είναι μεσαιωνικό, αλλά η χρονολογία κατασκευής δεν είναι γνωστή. Στο διαδίκτυο παρέχεται η πληροφορία ότι κατασκευάστηκε τον 6ο αιώνα μ.Χ.. Αυτό δεν αποκλείεται, αλλά δεν προκύπτει από πουθενά. Και μάλλον δεν ισχύει. Αναφέρεται από ιστορικές πηγές μία και μοναδική φορά, τον 14ο αιώνα . Αυτό καθιστά προβληματική τη χρονολόγησή του και περιορίζει τις πιθανότητες να χτίστηκε από πολύ παλιά. Εξ όσων γνωρίζουμε, το κάστρο Δαμασίου δεν έχει μελετηθεί ποτέ σοβαρά. Η έλλειψη αρχαιολογικού ενδιαφέροντος έχει να κάνει αφενός με το γεγονός ότι δεν αναφέρεται από ιστορικές πηγές και αφετέρου με την απουσία μνημείων προς έρευνα στο εσωτερικό. ΄Ετσι δεν υπάρχουν καθόλου σχετικές βιβλιογραφικές αναφορές. Το βέβαιο είναι ότι δεν συμπεριλαμβάνεται στην πληθώρα των φρουρίων που κατασκευάστηκαν ή επισκευάστηκαν επί Ιουστινιανού, στα μέσα του 6ου αιώνα, καθώς δεν συγκαταλέγεται στα κάστρα της Θεσσαλίας που αναφέρει ο ιστορικός Προκόπιος στο Περί Κτισμάτων έργο του. To κάστρο του Δαμασίου λοιπόν δεν κτίστηκε τότε. Ούτε τους επόμενους τρεις αιώνες καθώς από το τέλος του 6ου με αρχές του 7ου αιώνα οι Σλάβοι κατέκλυσαν και εγκαταστάθηκαν στην ενδοχώρα της Θεσσαλίας που εισήλθε σε μια σκοτεινή περίοδο λήθης και παρακμής.
Μια πρώτη λοιπόν υπόθεση για τη χρονολογία κατασκευής του κάστρου του Δαμασίου είναι ότι ίσως κτίστηκε στις πρώτες δεκαετίες του 10ου αιώνα για να αντιμετωπισθούν οι επεκτατικές διαθέσεις των Βουλγάρων. Η βουλγαρική επιθετικότητα στη Θεσσαλία εκδηλώθηκε ξανά προς το τέλος του 10ου αιώνα (με ηγέτη τον τσάρο Σαμουήλ), κορυφώθηκε το 983 με την κατάληψη της Λάρισας, αλλά τερματίστηκε το 997 με τη νίκη του Νικηφόρου Ουρανού στη μάχη του Σπερχειού.Τότε έκανε την εμφάνισή του ένα νέο νομαδικό και -περιστασιακά- πολεμικό φύλο, οι Βλάχοι, που αναφέρονται για πρώτη φορά από τις ιστορικές πηγές το 1075. Η εξάπλωση των Βλάχων υπήρξε τόσο μεγάλη, ώστε η Θεσσαλία τους επόμενους τρεις αιώνες αναφέρεται ως «Βλαχία» ή «Μεγάλη Βλαχία» ή «Μεγαλοβλαχία». Στο μεταξύ, η Κωνσταντινούπολη διένειμε γη στη Θεσσαλία σε διάφορους ευγενείς της αυτοκρατορίας που απέκτησαν το προσωνύμιο Κεφαλάδες. Από εκείνα τα χρόνια αρχίζει και ο κερματισμός της Θεσσαλικής γης σε μεγάλα φέουδα υπό τη διοίκηση ισχυρών οικογενειών, που απέκτησαν πρωτοφανή πλούτο και δύναμη. Τον 12ο αιώνα στη Θεσσαλία κυριαρχούν μερικές μεγάλες οικογένειες γαιοκτημόνων, αλλά εμφανίζονται και κάποιοι ηγέτες των Βλάχων με πολιτική και στρατιωτική ισχύ και με διασυνδέσεις με την άρχουσα τάξη του Βυζαντίου. Δεν αποκλείεται, εκείνη την εποχή, κάποιος από αυτούς τους τοπάρχες να κατασκεύασε κάποιο κάστρο όπως αυτό του Δαμασίου. Ένας από τούς άρχοντες που διεκδίκησαν την εξουσία ήταν ο Στέφανος Γαβριηλόπουλος που είχε πολλά κτήματα στη δυτική Θεσσαλία και στη νοτιοδυτική Μακεδονία, από τα Τρίκαλα μέχρι την Καστοριά. Ο Γαβριηλόπουλος κάποια στιγμή μεταξύ 1318 και 1325 επεδίωξε της υποστήριξη της Κωνσταντινούπολης αναγνωρίζοντας την επικυριαρχία της στη Θεσσαλία. Ως ανταμοιβή, του δόθηκε ο τίτλος του σεβαστοκράτορος και αναγνωρίστηκε ως κυβερνήτης μεγάλου μέρους της Θεσσαλίας, διατηρώντας σχετική αυτονομία. Όμως η νότια Θεσσαλία και η Στερεά Ελλάδα πέρασε στον έλεγχο του φράγκικου Δουκάτου των Αθηνών. Η ανάληψη της εξουσίας από τον Γαβριηλόπουλο έχει ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία του κάστρου του Δαμασίου. Το Δαμάσι αναφέρεται για πρώτη και μοναδική φορά από Βυζαντινή πηγή (από τον Ιωάννη Καντακουζηνό) ως «Δαμασίς» και ως ένα από τα κάστρα στη δικαιοδοσία του Γαβριηλόπουλου μαζί με Γόλο, Καστρί, Λυκόστομο, Ελασσόνα, Σταγούς (Καλαμπάκα), Τρίκαλα και Φανάρι. Είναι εξαιρετικά πιθανό το κάστρο Δαμασίου να δημιουργήθηκε επί εποχής Γαβριηλόπουλου, περί το 1330, προκειμένου να προστατευτεί το κρατίδιο τόσο από το νότο, όπου συνόρευε με τους επικίνδυνους Καταλανούς του Δουκάτου των Αθηνών, όσο και από Βορρά από όπου θα μπορούσαν να εισβάλλουν διάφοροι που ορέγονταν την περιοχή (από τους Δεσπότες της Ηπείρου, μέχρι τους Βουλγάρους, αλλά και τους Βυζαντινούς του θέματος Θεσσαλονίκης). Εξάλλου, η κατασκευή κάστρων ήταν ανέκαθεν, εκτός από αμυντική αναγκαιότητα, και μια ματαιόδοξη επίδειξη πλούτου και δύναμης για κάθε τοπικό άρχοντα. Ο Γαβριηλόπουλος πέθανε το 1333. Ακολούθησε μια ταραγμένη περίοδος όπου την εξουσία στη Θεσσαλία είχαν διάφοροι ηγεμονίσκοι Σέρβοι και Έλληνες, ενώ για ένα διάστημα επανήλθε στη δικαιοδοσία του Δεσποτάτου της Ηπείρου, όταν Δεσπότης ήταν ο Θωμάς Πρελούμπος. Οι Τούρκοι ενέσκηψαν για πρώτη φορά το 1393 και οριστικά το 1423. Το Δαμάσι μετονομάστηκε από τους Οθωμανούς «Τσαΐ Χισάρ» (= κάστρο του ποταμού), αλλά ο οικισμός δεν μακροημέρευσε καθώς η ζωή πάνω στον βράχο ήταν προφανώς δύσκολη και οι κάτοικοι δεν είχαν λόγο να συνεχίσουν να ζουν εκεί πάνω σε μια περίοδο σχετικής ειρήνης. Οπότε πρέπει να εγκαταλείφθηκε σχετικά γρήγορα. Πιθανόν να χρησιμοποιήθηκε περιστασιακά σαν καταφύγιο του πληθυσμού σε ληστρικές επιδρομές.
Είναι από τα μεγαλύτερα κάστρα της ηπειρωτικής Ελλάδας, με έκταση που προσεγγίζει τα 45 στρέμματα. Πολύ ασυνήθιστο μέγεθος για οχύρωση που δεν προστάτευε κάποια μεγάλη πόλη ή κάποιο σπουδαίο φρούριο. Αν το συγκρίνουμε με άλλα βυζαντινά ή φράγκικα κάστρα, στην υπόλοιπη Ελλάδα, το μέγεθος είναι τεράστιο.
Φωτορεπορτάζ – κείμενο Λεωνίδας Τζέκας
COMMENTS